История Парафьяновского гетто

Фото 2=

Сям’я Півінскіх.

…Немцы з’явіліся ў Параф’янаве ўжо праз тыдзень пасля пачатку вайны. Асаблівага жаху на мясцовае насельніцтва не нагналі. Хадзілі па дварах мястэчка і навакольных вёсак, прасілі: “Матка, яйка, курка, шпік…” Людзі аддавалі, што мелі: ворагі ўсё ж, захопнікі. Здзіўляліся, чую­чы ў адказ: “Danke”. Трывожнасць стала змяняцца на страх, калі фашысты паўсюдна развесілі папярэджанні: за дапамогу савецкім палонным ці прадастаўленне ім сховаў – расстрэл. Далей – болей. У маі 1942 года гітлераўцы сагналі ў гета ўсіх яўрэяў акругі, загадалі ім нашыць на грудзі і спіну верхняга адзення жоўтыя шасцівугольныя зоркі, сталі ганяць палонных пад канвоем на цяжкія работы. Уся жудасная сутнасць ворагаў адкрылася месцічам тады, калі па­кутнікаў сагналі на станцыю да выкапанай загадзя вялізнай ямы і расстралялі ўсіх, не паміла­ваўшы ні старых, ні малых, засыпалі зямлёй. Зямля тая, згадвалі сведкі страшнай падзеі, калыхалася пасля тры дні. А ў Докшыцах на плошчы ўзвышалася шыбеніца з таблічкай: “Яна чакае ўсіх, хто будзе хаваць жыдоў”…

Зямлі ў Вінцэнта і Юзэ­фы Півінскіх з вёскі Целяшы было кот на­плакаў – гектар усяго. А дзяцей – пяцёра. Нялёгка было іх падніма­ць на ногі: наёмнымі работнікамі ішлі да багацеяў. Дзеці ж з малых гадоў не вылазілі з лесу ды ба­лота: ягады, грыбы, арэхі мелі попыт у параф’янаўскіх яўрэяў, а сям’я Півінскіх – капейчыну. Ба­цькі, што называецца, са скуры лезлі, каб дзеці закончылі школу і вучыліся далей. Сын Стась пра­фесію агранома атрымаў, паехаў працаваць пад Вільна. Дзяўчаткі таксама сваім майстэрствам на хлеб зараблялі: Міхаліна стала ткацкую справу выкладаць, Ядзя краўчыхай рупілася, Людвіга і Гэля дапамагалі маці, якая рана аўдавела, у полі…

Праз некалькі дзён пасля масавага рас­стрэлу яўрэяў у Па­раф’янаве ноччу ў акно Півінскіх ціхенька пастукалі. Юзэфа Юр’еў­на разгледзела ў змроку двух хлопцаў, якія дрыжалі ад холаду. Гэта былі Шлёма і Залман Гейдэн­соны. Дзяўчаты Півінскія вучылі­ся разам з імі ў школе, працавалі ў Гейдэнсонаў на сезонных паля­вых работах, таму іх маці пусціла юнакоў у дом, накарміла. Браты са слязамі расказалі пра расстрэл сваіх бацькоў, сястры, родных і нясмела папрасілі схаваць іх.

Юзэфа Юр’еўна сказала доч­кам:

– Вялізны грэх не дапамаг­чы няшчасным людзям. Будзем спадзявацца, што Бог уратуе і іх, і нас. Калі ж не – на ўсё Яго воля.

Схавалі хлопцаў у хляве, пад падстрэшкам у саломе. І пацяклі дні і ночы ў страху – уздрыгвалі ад брэху суседскага сабакі, рыпення варот, не ка­жучы ўжо пра паяўленне нем­цаў на вуліцы. Але лічыцца, што чалавек прывыкае да самых розных абставін. Браты сталі па вечарах прыходзіць у дом да сваіх выратавальніц, а калі па­халаднела, то і заставаліся на­нач, спалі за печчу. Ім памянялі імёны: Шлёма стаў Стэфанам, а Залман – Каралем. Але гэта было дрэннай маскіроўкай: калі б немцы ўбачылі братоў, то адразу б зразумелі, да якога на­рода яны належаць…

Людзі, прызвы­чаіўшыся да небя­спекі, могуць стра­ціць пільнасць. Вось і Міхаліна Півінская, занёсшы Залману са Шлёмам абед, выскачыла з хлява, папярэдне не пагляд­зеўшы праз шчыліну ў дзвярах, ці няма каго чужога на двары.

Фото=

Юзэфа Півінская.

Выскачыла з міскай у руках і нос у нос сутыкнулася з нем­цам. Той убачыў міску і перавёў запытальны позірк на Міхаліну. “Гэта куркам, есці”, – дрыжачым голасам патлумачыла дзяўчы­на. “О, курка! Яйка?” – абрада­ваўся немец. Давялося аддаць яму ўсе яйкі, што былі ў хаце. Пранесла…

А ў другім выпадку прый­шлося цэлы спектакль разы­граць. Хлопцы ўзяліся ў хляве пілаваць дровы. А тут да Юзэфы наведалася па нейкай патрэбе суседка і, пачуўшы шоргат пілы, заглянула туды. Гаспадыня пат­лумачыла перапужанай жан­чыне, што вечарам папрасіліся на начлег двое хлопцаў, сёння пойдуць далей, а дровы пілу­юць, каб аддзячыць за прыту­лак і ежу. Суседка паверыла ці зрабіла выгляд, што паверы­ла. Тады ўвечары браты ўзялі торбачкі і пайшлі да яе прасі­ць хлеба нібыта ў дарогу. Тая ахвяравала цэлы бохан і паабя­цала нікому пра іх не расказва­ць. Дзякаваць богу, слова стры­мала.

Вясной гітлераўцы сталі паяўляцца ў вёс­цы часцей. Залман і Шлёма, разумеючы, як рызы­куюць жанчыны, хаваючы іх, вырашылі пайсці ў партыза­ны. Некалькі дзён блукалі па наваколлі, але на партызанскі атрад так і не натрапілі. Далё­ка ён быў, у суседнім, Бягомль­скім, раёне, за ракой Поняй. А па вёсках пайшлі погаласкі, што два яўрэі туляюцца па лясах. Хлопцы былі вымушаны вяр­нуцца да Півінскіх.

А праз некаторы час небя­спека ўзрасла: немцы пасялілі­ся ў суседнім доме. Трэба было шукаць нейкае выйсце. Юзэфа Юр’еўна ўспомніла пра агульна­га знаёмага – хутараніна Івана Станкевіча, што жыў са сваёй сям’ёй за вёскай Яновічы. Туды, у лес, немцы пакуль не сунулі­ся. Юзэфа Півінская пайшла да Станкевіча і ўгаварыла яго прыняць братоў. Ноччу Іван прывёў іх на свой хутар, і хлоп­цы да раніцы перацягалі сена са стога ў свіран, набілі яго цал­кам, а зверху зладзілі лежбішча. Для надзейнасці ля ўваходу гас­падар прывязаў сабаку.

Сям’я Станкевічаў была па мерках таго часу звычайнай: Іван з жонкай Марыяй, чацвёра дзя­цей і сястра Марыі Антаніна. Таксама жылі небагата, былі ма­лазямельнымі. Дапамагаў тры­мацца на плыву лес ды яшчэ тое, што Іван быў нядрэнным шаўцом. Пра тое, што ў свірне хаваюцца яўрэі, ведалі толькі старэйшыя дочкі – дзевяціга­довая Ядзя і сямігадовая Броня. Але і трохгадовы Андрэйка ака­заўся не лыкам шыты.

– А каму ты, мама, носіш есці? – спытаў ён аднойчы.

– Шарыку, сынок, – адказала маці.

– А чаму ты Шарыку носіш яечню, аладкі і масла, а нам даеш толькі аладкі? – не суні­маўся хлопчык. – Ты што, лю­біш яго больш?

– Дык ён жа ў нас на рабоце, сядзібу вартуе, – апраўдвалася Марыя.

Схаваць чалавека – гэта ж не птушку ці кацяня. І да Стан­кевічаў прыходзілі людзі. Адзін вясковец неяк убачыў у дзвяр­ным праёме Залмана, які сядзеў спінай да выхаду, спытаў у Іва­на, хто гэта.

– Партызан, – спакойна ад­казаў мужчына.

Сусед спужаўся і паспешліва развітаўся. Яшчэ ў Станкевіча пыталіся, чаму ён так часта це­пліць лазню (а рабіў ён гэта для таго, каб “кватаранты” маглі па­грэцца ў час халадоў). Цікаўным Іван адказваў, што сушыць лён.

Хмары, як гаворыцца, згушчаліся. Фашысты прыйшлі і ў Яновічы, уладкаваліся на пастой у некаль­кіх дамах, а Станкевічам заявілі, што ў іх лазні будуць мыць бяліз­ну. Іван з Броняй пасля гэтага ўзялі кошыкі і накіраваліся ў лес нібыта ў грыбы. Адшукалі парты­занскі атрад, у якім былі і яўрэі, і дамовіліся, што партызаны возь­муць Гейдэнсонаў да сябе.

Наступнай ноччу Іван выдаў хлопцам добрае адзенне, новыя чаравікі і павёў іх у лес. Правод­зіўшы да партызанскай зоны, развітаўся. Першую ноч за доўгі час сям’я Станкевічаў спала спа­койна.

Але ўжо праз двое сутак Шлёма вярнуўся і расказаў жахлівую гісторыю. Трапілі яны  не ў той атрад, з якім Іван дага­варыўся. І там не паверылі, што хлопцы маглі так доўга хавацца пад бокам у немцаў, што чужы чалавек мог даць ім лепшае адзенне і абутак. Юнакоў пры­мусілі пераапрануцца ў старое, аб’явілі нямецкімі лазутчыкамі, заперлі ў зямлянцы і прыгава­рылі да расстрэлу раніцай. Ноч­чу браты выбраліся з зямлянкі і кінуліся бегчы. Залмана забілі, а Шлёму ўдалося ўцячы нават не параненым.

Другі раз Іван Станкевіч давёў спакутаванага хлопца ўжо да самага месца прызначэн­ня і ўпэўніўся, што яму нічога не пагражае…

Шлёма Гейдэнсон ваяваў у партызанскім атрадзе да канца вайны. Як толькі нада­рылася магчымасць, наведаў у Целяшах і Яновічах людзей, якія за страшныя два гады сталі яму роднымі, яшчэ і яшчэ раз дзякаваў за тое, што яны, рызыкуючы сваімі жыццямі, выратавалі яго жыццё.

У хуткім часе Шлёма вы­ехаў у Польшчу, адтуль эмі­грыраваў у ЗША. Але пра сваіх выратавальнікаў не забываў да канца дзён. Спачатку вёў перапіску з Аленай Півінскай, якая таксама апынулася ў Польшчы, пасылаў ёй пада­рункі і прывітанні для ўсіх сясцёр і маці Юзэфы Юр’еў­ны. Калі з’явілася магчымас­ць, стаў пісаць і ў Беларусь, і Півінскім, і Станкевічам, таксама слаць падарункі.

Быць удзячным – адна з найвялікшых чалавечых ма­ральных якасцей. Шлёма Гей­дэнсон не толькі сам памя­таў пра сціплых людзей, якія здзейснілі сапраўдны подзвіг і ніколі гэтым не хваліліся, але і прывіў павагу да іх сваім дзецям. Яго сын Сэм Гейдэн­сон, што стаў членам Кангрэ­са ЗША, падчас сваёй службо­вай камандзіроўкі ў Літву па просьбе бацькі прыехаў у наш раён, наведаўся да ўсіх членаў сем’яў Півінскіх і Станкевічаў, хто жыў тут, прывёз яшчэ адно прывітанне-падзяку ад бацькі, усклаў вянок на мес­цы, дзе былі расстраляны ў ліку іншых яўрэяў яго бабуля з дзедам і цётка.

Сэм Гейдэнсон звярнуўся з хадайніцтвам у ізраільскі Міжнародны інстытут па вывучэнні гісторыі Халако­сту аб прысваенні звання Праведнікаў народаў свету сем’ям Півінскіх і Станкеві­чаў. Хадайніцтва было зада­волена. Юзэфе Півінскай та­кое званне было прысвоена пасмяротна. Імёны нашых землякоў-герояў увекавеча­ны ў дзяржаўным нацыя­нальным мемарыяльным комплексе гісторыі Халако­сту “Яд ва-Шэм”.

P.S. Рэдакцыя выказвае вялікую падзяку за дапамогу ў падрыхтоўцы матэрыялу ўнуч­цы Юзэфы Півінскай, дачцэ Мі­халіны Півінскай-Манолік Ганне Антонаўне Самковіч.

 

 Алена НЕСЦЯРОНАК.

Фота з сямейнага архіва Г. Самковіч.

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *