В музее мемориального комплекса «Хатынь» сердце рвется…

У Хатыні была разоў сем. Апошні – гадоў пяць-шэсць таму, калі вярталіся з невялікага сямейнага падарожжа па Беларусі. Сёлетні, восьмы, бадай, самы эмацыянальна моцны. І вось чаму.

…Зваротная дарога са сталіцы – канцэнтрацыя на максімалках. На трасе М3 – маштабны рамонт. Моцны вецер, дождж. Не самы лепшы дзень для вандроўкі. Але чамусьці менавіта сёння захацелася звярнуць направа – зноў пабываць у гэтым святым месцы. Захацелася так, быццам нехта падышоў са спіны і моцна сціснуў рэбры, так, што дыхаць зацяло. І глынуць свежага паветра можаш толькі там, як на пагосце ў блізкіх – месцы, куды цягне, каб не страціць у штодзённым клапатлівым палоне нітку-повязь з родам, падзякаваць за вопыт і клопат.

Некалькі кіламетраў дарогі ў абдымках сасонніку – і вось ужо мы на месцы. Стаянка вялікая, машын толькі некалькі. У маіх спадарожніках – дванаццацігадовая дачка. У Хатыні яна таксама не ўпершыню, некалькі разоў вазілі самі, ды і школьныя маршруты часам не мінаюць мемарыял.

Першае, што кідаецца ў вочы: штосьці змянілася. Да адміністрацыйных і бытавых будынкаў далучыўся новы – музей, уведзены ў эксплуатацыю летась, да 80-гадовай гадавіны трагедыі Хатыні. Вельмі ўдала, трэба сказаць, далучыўся. Агульная карцінка стала нейкай, так бы мовіць, завершанай.

/У красавіку 2022 года, падчас рэспубліканскага суботніка, Кіраўнік дзяржавы Аляксандр Лукашэнка прапанаваў ідэю стварэння ў Хатыні музея. Галоўным заклікам гучалі словы пра тое, што музей павінен быць такім, каб, пакуль ступіць на гэтую зямлю нагой, у людзей ужо рвалася сэрца. А яшчэ было прапанавана аднавіць драўляны храм, які колісь стаяў на ўзгорку./

З яго можна было і пачынаць. Ды найперш пацягнула прайсціся па ўжо вядомым маршруце. І пад душараздзіральны гук 26 хатынскіх набатаў, якія разносяць па наваколлі боль і смутак, яшчэ раз нагадаць сабе, што вайна – гэта жудасна. Што ахвяры – яны заўжды бязвінныя. Што добра, а што дрэнна ў тваёй асабіста і агульначалавечай сістэме каштоўнасцей. Цэнтральная фігура мемарыяла – велічная скульптура мужчыны з мёртвым хлопчыкам на руках як сімвал нескаронага чалавека. Яе правобраз – Іосіф Камінскі, адзіны ўцалелы дарослы, трымае цельца загінулага сына Адама.

Дах-пліта на месцы адрыны, дзе зажыва гарэлі людзі. Удумайцеся толькі: гарэлі людзі, падпаленыя другімі людзьмі. Ці людзьмі ж?

Мармуровыя зрубы калодзежаў, языкі вечнага агню, могілкі з зямлёй са 185 спаленых і неадноўленых вёсак, дзе абавязкова заўжды шукаеш нашу Шунеўку. 186-я – сама Хатынь. Мемарыяльны знак “Дрэва жыцця” – сімвалічныя дрэўцы з назвамі 433 адноўленых сёл. І там ёсць месца для вёсак Докшыцкага раёна.

На зваротным шляху прыпыняемся яшчэ неаднойчы. А па-іншаму і нельга. Гэта ж сцяна памяці канцлагераў. Каля кожнай нішы – кветкі, дзіцячыя цацкі. А за сімвалічнымі кратамі – лічбы. Страшныя лічбы: колькасць знішчаных людзей. Усе яны – у сотнях і дзясятках тысяч…

Калі азірнуцца, погляд прыцягвае яшчэ адзін новы аб’ект комплексу – царква.

У сакавіку мінулага года храм у гонар Раства Прасвятой Багародзіцы быў асвечаны. Царкву аднавілі па вобразе той, якая была знішчана ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
Забягаючы наперад, скажу, што сэрца ў музеі і сапраўды рве.

І гэты музей не зусім музей у звыклым разуменні. Там няма безлічы экспанатаў пад шклом з надпісам не чапаць рукамі і не фатаграваць. Наадварот, стаўка зроблена на інтэрактыўнасць і эмацыянальную ўцягнутасць наведвальніка. І на першым плане стойкасць і мужнасць не толькі салдат, але і ўсяго беларускага народа. Музей у Хатыні больш пра гэта. Пра мірных беларусаў, якіх імкнуліся пазбавіць сваёй зямлі. Дарэчы, наведваць яго дзецям рэкамендавана толькі з 12 гадоў. Набыўшы білеты (яны і так каштуюць танна, а для школьнікаў яшчэ і зніжка прадугледжана), праходзім у першую залу. Усяго іх шэсць. І ў кожнай, па нарастаючай, прыходзіць разуменне ўсіх жахаў фашызму.

З першых крокаў маё пагружэнне ў гістарычны кантэкст ідзе няпроста. І справа не столькі ў велізарных жорнах, колькі ў падлозе. Чорнай падлозе, “разрэзанай” шклянымі кавалкамі.Пад імі зямля, па якой цячэ “крывавы ручай”. Чырвоная нітка – сувязное звяно паміж мінулым і будучыняй – цягнецца праз наступныя залы.

– Ступайце смела, – кажа супрацоўнік музея, бачачы, што знаходжуся ў замяшальніцтве. Але ногі не слухаюцца, адчуванне, што рабіць гэтага не трэба. Што гэта будзе нахабны крок, умяшальніцтва ў чужое жыццё.

Другая зала – і мы апынаемся ў кватэры, з якой збягалі хутка, наспех. Званок дыскавага тэлефона. І такая страшная аб’ява па радыё: “Вайна!” Хаос у рэчах. Надпісы, выдрапаныя на тынкоўцы каля паштовай скрыні, гадзіннік, стрэлкі якога спыніліся… Адчуванне трывогі.

Крывавая рэчка вядзе да трэцяй залы – а там жахі акупацыі і масавых расстрэлаў. Пасярод – вяроўка, закінутая на бэльку, і празрыстая, літаральна як лік анёла, скульптура Кімы Кламбоцкай. Сямнаццацігадовую дзяўчыну схапілі і публічна павесілі на плошчы ў маі 1942 года. Сімвал нескаронай Беларусі, юнацтва, якому не лёс быў расквітнець.

У чацвёртай зале – адчуванне спазму ў раёне шыі. Зараз бы гэта параўналі з наступленнем панічнай атакі. Тыя, хто ў тэме, добра разумеюць, пра што ідзе гаворка. Ты знаходзішся ў палаючай адрыне. На адной сцяне карта Беларусі, ахопленай агнём, на другой – фотаздымкі спаленых вяскоўцаў. У цэнтры абвуглены зруб калодзежа…

Хочацца хутчэй выскачыць з гэтай залы. Але, калі адчыняеш дзверы ў наступную, губляешся яшчэ больш. Пасля цемры і жудаснага полымя ў вочы б’е неверагоднае святло. У поўнасцю бялюткай пятай зале вялізны звон і цалкам шкляная падлога, пад якой уздымаюцца жытнёвыя каласы. Гэта зала пераасэнсавання, зала памяці.

За дзвярыма ў шостую залу – наша сённяшняе стаўленне да мінулага, сучаснага і будучыні. Яна двухузроўневая. Там ёсць месца і друкаванай машынцы, на якой занатоўваліся ўспаміны сведкаў бесчалавечнасці фашыстаў, і партрэтам творчых людзей, што сваёй працай дапамагалі захоўваць гістарычную памяць, і звесткам аб стварэнні комплексу і музея, і шафе з кнігамі “Памяць” кожнага раёна, некалькім інтэрактыўным экранам, экспанатам, падарункам ад наведвальнікаў Хатыні. На адной са сцен знайшлося месца і для фотаздымка Шунеўкі. А яшчэ – расквечанай карце сённяшняй Беларусі.

Усё. Выдыхнулі. Закончана мая восьмая, напэўна, не апошняя паездка ў Хатынь. Гэта было моцна, пранікнёна, на зломе. Але дыхаць стала лягчэй, быццам адпусціла, быццам сустрэўся з тым, што ўсё перажытае абнуляе. Змывае. Кранае. За жывое. Дзеля жывога і дзеля жыцця. Цяпер у мяне ёсць дакладны адказ, навошта ехаць у Хатынь і везці з сабой сваё прадаўжэнне. Дзеля жыцця. Няхай дзеці не адчуюць усіх нашых эмоцый адразу. Аднак тое, чым мы іх напаўняем зараз, потым будзе мець нейкі сэнс.

Замест пасляслоўя

Нядаўна трапіўся сюжэт, вельмі метафарычны, трэба сказаць. Чалавек напаўняў слоік тэніснымі мячыкамі, а потым сыпаў у яе пясок. І затым рабіў наадварот, спачатку пясок, а ўжо потым мячыкі. Колькі іх змесцілася ў гэтым разе? Зусім няшмат. Такія падарожжы – гэта тэнісныя мячыкі для нас і нашых дзяцей. І, нягледзячы на тое, што жыццё яшчэ дадасць пяску, іх усё роўна будзе ў слоіку больш.

 

Наталля СТАШЭВІЧ.
Фота аўтара.